B2.2 maila: (H5P) Maitasunaren arriskuak

Diapositiva 1 de 5

Ate-joka dugu San Valentin eguna, maiteminduek elkar musukatzeko, besarkatzeko, laztantzeko egun aproposa, nahiz eta nire ustez, maitasuna urte osoan zehar erakutsi behar litzatekeen.  Igaro berri dugun pandemia zela-eta, kontu handiz jokatu behar izan da maitasun-erakusgarriekin.

Maitasunaren arriskuak Ana Galarraga. Elhuyar zientzia.  2020ko abenduaren 8a (moldatua)

COVID-19a iritsi aurretik, askorentzat, HIESarena zen pandemiarik beldurgarriena. Eta oso gaixotasun desberdinak diren arren, badituzte parekotasunak (=antzekotasunak). Lehena, biak direla biralak.

Lehen agerraldietan[1], ez batean, ez bestean, medikuek ez zuten arrastorik ere zein izan zitekeen gaixotasun haien eragilea[2]. HIESaz hildako lehenengoak ez ziren diagnostikatu, eta 1980ko hamarkadara arte ez ziren ohartu (=jabetu = konturatu) paziente batzuek antzeko sintomatologia zutela eta guztiek zituztela linfozitoak (immunitate-sistemako zelulak) maila ikaragarri baxuetan. Hortik abiatuta aurkitu zuten GIBa, ordura arte ezezaguna zen birusa. Askoz ere azkarrago lortu zen jakitea COVID-19ari lotutako pneumonia hilgarri haiek koronabirus berri batek sortuak zirela.

1. Ana Galarragak dioenez,

[1] Agerraldia: agertzen den aldia: “brote”

[2] Hau da, gaixotasun haiek eragiten zituen faktorea edo kausa

• HIESak jota lehenengo gaixoak hil zirenean, oraindik ez zekiten medikuek zergatia (=arrazoia).
• bai HIESaren kasuan, bai Koronabirusarenean, adituek denbora luzea behar izan dute gaixotasunaren jatorria jakiteko.
• COVIDa gure artera iritsi arren, oraindik jendeak beldur handiagoa dio HIESari.

Bietan, zientzialariei kostatu egin zitzaien ebidentzia onartzea eta, gero, gizarteari ondo azaltzea. Bietan jatorria animalietan badago ere (simioetan, HIESaren kasuan; saguzarretan, COVID-19arenean), oraindik tarteko pausoak guztiz argitu gabe daude (=argitzeke daude = argitzeko daude). Eta bietan izan dira konspirazio-teoriak eta laborategian sortuak diren susmoak[1].

Bietan agintariek ukazioz eta beldurrez erreakzionatu zuten: larritasuna agerikoa (=begi-bistakoa) izan arte, gutxietsi[2] egin zituzten; gero, lurraldea ixtea eta kanpokoei sarrera mugatzea izan zen lehenengo neurrietako bat. Eta hala ere, pandemia bihurtu ziren. Bietan, gaitza transmititzen duena ez da norbera, bestea baizik: homosexuala, emagaldua (=prostituta), drogazalea, migratzailea, gaztea edo langile pobrea.

2. Bai COVIDaren kasuan, bai HIESarenean,

[1] Laborategian sortuak dirEN susmoak = sortuak dirELAKO susmoak (sortuak dirENAREN susmoak)

[2] Gogoan duzue aditz hau? GUTXIETSI: zerbait edo norbait, berez den baino gutxiago dela pentsatzea (subestimar, menospreciar). Oraindik gizarte matxista honetan, gizonezko askok emakumezkoak gutxiesten dituzte, tamalez.

• nork bere burua hartzen du gaixotasunaren eragiletzat.
• jakitunek egoeraren larria (=larritasuna) ukatu egiten zuten hasiera batean.
• adituek hasieratik argi ikusi zuten gaixotasun hori pandemia bihur zitekeela.

Bietan gaitza modu desberdinetara ager daiteke: HIESean, hartutako infekzioen arabera; COVID-19an, berriz, akutua (=larria), hiperinflamatorioa edo iraunkorra[1] izan daiteke. Baina bietan asintomatikoak eta presintomatikoak gako[2] izan dira transmisioa ulertzeko. HIESaren kasuan, GIBak urteak eman ditzake ezkutuan, sintomarik eragin gabe; SARS-CoV-2 birusaz infektatutako askok ere ez zuten sintoma nabarmenik. Eta gako dira bietan gizarte-baldintzatzaileak ere: talde zaurgarrienetan[3] askoz ere nabarmenagoa da eragina, bai HIESarena, bai COVID-19arena. Halaber, izan badira bi infekzioak izan dituzten edo dauzkaten pazienteak.

Biak dira ikergai[4] nagusi mundu osoan. HIESaren kasuan, urte askoren ondoren, zorionez, lortu da tratamendu eraginkorrak garatzea; COVID-19rako oso azkar egin ziren txertoak lortzeko ikerketak, eta txerto horiek ohi baino lehenago hasi ziren merkaturatzen, herritar batzuen ustetan, azkarregi.

3. Bestalde, Ana Galarragaren esanetan,

[1] Iraunkorra: luzaroan irauten duena

[2] Gako: “clave”

[3] Zaurgarria = kaltebera: erraz zauri daitekeena, erraz kalte egin ahal zaiona: “vulnerable”

[4] Ikergai: ikerketarako gai

• talde zaurgarrienetan dauden gaixoek (adinekoek, gaixotasun kronikoak dituztenek…) duten bilakaera ikertzen da mundu osoan.
• ikerlari nahiz zientzialariek aitortzen dute COVIDari aurre egiteko txertoak ez zituztela behar bezala garatu, lehenbailehen ateratzeagatik.
• baliteke COVIDa pairatzen (=jasaten) dutenek, HIESAk jota daudenek ez bezala, ezein sintomarik (=inolako sintomarik = inongo sintomarik) ez izatea.

Biak izan daitezke hilgarriak; ez neurri berean, dena den: Galder Gonzalez Larrañagak gogorarazi duenez, Hego Euskal Herrian 30 urtean HIESak hil dituenen %80 baino pertsona gehiago hil ditu COVID-19ak. Beraz, ez da txantxetako kontua.

Biek behartu (=derrigortu) dute prebentzio neurri zorrotzak hartzera harreman estuetan: HIESean, sexu-jardueretan bereziki (=batik bat = batez ere); COVID19an, askoz ere egoera gehiagotan. Gaur egun sinesgaitza dirudien arren, izan zen HIESetik babesteko neurriei uko egitea (=muzin egitea) (koitoa kondoirik gabe egitea) maitasun frogatzat hartu zuenik (herritar ausartak bezain burugabeak).  Ez da, zorionez, gauza bera gertatu COVIDarekin; aitzitik, senide eta lagunekin elkartzen ginenean, gehienok koronabirusaren transmisioa eragozteko neurriak zorrotz betetzen ahalegintzen ginen, elkarrenganako maitasuna erakusteko era (=modu) hoberik ez baita.

4. Azkenik,

• Ana Galarragaren ustez, maitasun adierazlerik onena maite ditugunak ez kutsatzeko segurtasun neurriak hartzea da.  
• Anari ulergarria egiten zaio maitasuna tartean denean, elkarrengan konfiantza izanez gero, preserbatiborik erabili beharrik ez izatea.
• estatistika datuei erreparatuz gero, COVIDa ez da izan HIESa bezain hilgarria.

Lista de soluciones

Pregunta 1

Ate-joka dugu San Valentin eguna, maiteminduek elkar musukatzeko, besarkatzeko, laztantzeko egun aproposa, nahiz eta nire ustez, maitasuna urte osoan zehar erakutsi behar litzatekeen.  Igaro berri dugun pandemia zela-eta, kontu handiz jokatu behar izan da maitasun-erakusgarriekin.

Maitasunaren arriskuak Ana Galarraga. Elhuyar zientzia.  2020ko abenduaren 8a (moldatua)

COVID-19a iritsi aurretik, askorentzat, HIESarena zen pandemiarik beldurgarriena. Eta oso gaixotasun desberdinak diren arren, badituzte parekotasunak (=antzekotasunak). Lehena, biak direla biralak.

Lehen agerraldietan[1], ez batean, ez bestean, medikuek ez zuten arrastorik ere zein izan zitekeen gaixotasun haien eragilea[2]. HIESaz hildako lehenengoak ez ziren diagnostikatu, eta 1980ko hamarkadara arte ez ziren ohartu (=jabetu = konturatu) paziente batzuek antzeko sintomatologia zutela eta guztiek zituztela linfozitoak (immunitate-sistemako zelulak) maila ikaragarri baxuetan. Hortik abiatuta aurkitu zuten GIBa, ordura arte ezezaguna zen birusa. Askoz ere azkarrago lortu zen jakitea COVID-19ari lotutako pneumonia hilgarri haiek koronabirus berri batek sortuak zirela.

1. Ana Galarragak dioenez,

[1] Agerraldia: agertzen den aldia: “brote”

[2] Hau da, gaixotasun haiek eragiten zituen faktorea edo kausa

HIESak jota lehenengo gaixoak hil zirenean, oraindik ez zekiten medikuek zergatia (=arrazoia).

Pregunta 2

Bietan, zientzialariei kostatu egin zitzaien ebidentzia onartzea eta, gero, gizarteari ondo azaltzea. Bietan jatorria animalietan badago ere (simioetan, HIESaren kasuan; saguzarretan, COVID-19arenean), oraindik tarteko pausoak guztiz argitu gabe daude (=argitzeke daude = argitzeko daude). Eta bietan izan dira konspirazio-teoriak eta laborategian sortuak diren susmoak[1].

Bietan agintariek ukazioz eta beldurrez erreakzionatu zuten: larritasuna agerikoa (=begi-bistakoa) izan arte, gutxietsi[2] egin zituzten; gero, lurraldea ixtea eta kanpokoei sarrera mugatzea izan zen lehenengo neurrietako bat. Eta hala ere, pandemia bihurtu ziren. Bietan, gaitza transmititzen duena ez da norbera, bestea baizik: homosexuala, emagaldua (=prostituta), drogazalea, migratzailea, gaztea edo langile pobrea.

2. Bai COVIDaren kasuan, bai HIESarenean,

[1] Laborategian sortuak dirEN susmoak = sortuak dirELAKO susmoak (sortuak dirENAREN susmoak)

[2] Gogoan duzue aditz hau? GUTXIETSI: zerbait edo norbait, berez den baino gutxiago dela pentsatzea (subestimar, menospreciar). Oraindik gizarte matxista honetan, gizonezko askok emakumezkoak gutxiesten dituzte, tamalez.

jakitunek egoeraren larria (=larritasuna) ukatu egiten zuten hasiera batean.

Pregunta 3

Bietan gaitza modu desberdinetara ager daiteke: HIESean, hartutako infekzioen arabera; COVID-19an, berriz, akutua (=larria), hiperinflamatorioa edo iraunkorra[1] izan daiteke. Baina bietan asintomatikoak eta presintomatikoak gako[2] izan dira transmisioa ulertzeko. HIESaren kasuan, GIBak urteak eman ditzake ezkutuan, sintomarik eragin gabe; SARS-CoV-2 birusaz infektatutako askok ere ez zuten sintoma nabarmenik. Eta gako dira bietan gizarte-baldintzatzaileak ere: talde zaurgarrienetan[3] askoz ere nabarmenagoa da eragina, bai HIESarena, bai COVID-19arena. Halaber, izan badira bi infekzioak izan dituzten edo dauzkaten pazienteak.

Biak dira ikergai[4] nagusi mundu osoan. HIESaren kasuan, urte askoren ondoren, zorionez, lortu da tratamendu eraginkorrak garatzea; COVID-19rako oso azkar egin ziren txertoak lortzeko ikerketak, eta txerto horiek ohi baino lehenago hasi ziren merkaturatzen, herritar batzuen ustetan, azkarregi.

3. Bestalde, Ana Galarragaren esanetan,

[1] Iraunkorra: luzaroan irauten duena

[2] Gako: “clave”

[3] Zaurgarria = kaltebera: erraz zauri daitekeena, erraz kalte egin ahal zaiona: “vulnerable”

[4] Ikergai: ikerketarako gai

baliteke COVIDa pairatzen (=jasaten) dutenek, HIESAk jota daudenek ez bezala, ezein sintomarik (=inolako sintomarik = inongo sintomarik) ez izatea.

Pregunta 4

Biak izan daitezke hilgarriak; ez neurri berean, dena den: Galder Gonzalez Larrañagak gogorarazi duenez, Hego Euskal Herrian 30 urtean HIESak hil dituenen %80 baino pertsona gehiago hil ditu COVID-19ak. Beraz, ez da txantxetako kontua.

Biek behartu (=derrigortu) dute prebentzio neurri zorrotzak hartzera harreman estuetan: HIESean, sexu-jardueretan bereziki (=batik bat = batez ere); COVID19an, askoz ere egoera gehiagotan. Gaur egun sinesgaitza dirudien arren, izan zen HIESetik babesteko neurriei uko egitea (=muzin egitea) (koitoa kondoirik gabe egitea) maitasun frogatzat hartu zuenik (herritar ausartak bezain burugabeak).  Ez da, zorionez, gauza bera gertatu COVIDarekin; aitzitik, senide eta lagunekin elkartzen ginenean, gehienok koronabirusaren transmisioa eragozteko neurriak zorrotz betetzen ahalegintzen ginen, elkarrenganako maitasuna erakusteko era (=modu) hoberik ez baita.

4. Azkenik,

Ana Galarragaren ustez, maitasun adierazlerik onena maite ditugunak ez kutsatzeko segurtasun neurriak hartzea da.