B2.2 mailako 44. eskola, 2022ko martxoaren 23 eta 24koa

 

44. eskola, 2022ko martxoaren 23 eta 24koa 

- Genero indarkeriaren azpigaiarekin jarraituz, Andoaingo udalak herrian izandako sexu erasoen harira plazaratutako ohartarazpena edo adierazpen instituzionala, hutsuneak betetzekoa, zuzendu dugu, astiro, beharrezko azalpenak emanez. Oharrak:

·   Helarazi (heldu + arazi: hacer llegar). Oso aproposa gutun formaletan erabiltzeko. Adib.: Eskutitz honen bidez, nire kexa helarazi nahi nizuke, joan den astean erositako mikrouhin-labea ez baitabil. Eskola honetako langile guztiok gure dolumina helarazi nahi genioke auto-istripuan gurasoak galdu dituen ikasleari.

·    Aurre egin = kontra egin (“afrontar, hacer frente a”) // Aurrea hartu (“prevenir”). Aurre egitea, arazo bat daukagunean arazo hori konpontzen saiatzea da; aurrea hartzea, berriz, arazoa agertu aurretik saihestea. Adib.:

Minbiziari aurre egiteko, tratamendu oldarkorrak erabiltzen dira, kimioterapia eta erradioterapia, esatera baterako.

Minbiziari aurrea hartzeko, komenigarria da urtean behin emakumeek euren bularren azterketa sakon bat egitea. 

- Gogorarazi diet tratu txarrei buruzko cloze-testa (Eguneroko albisteak, Maite Asensio) egina ez badute, egitea komeni zaiela eta nire erantzun orriekin (azalpenekin datoz) zuzentzea.

- Kausazkoak lantzeko bigarren ariketa – “Esan duzun guztiarekin ez nago ados” – zuzendu dugu, astiro, beharrezko azalpenak emanez. Zuzendutakoan, ohar garrantzitsu baten berri eman diet: 

 Ikasleok, 2. ariketan, ohartu edo jabetuko zineten euskaraz – gaztelaniaz ez bezala – kausa bat baino gehiago elkarrekin doazenean, bakoitzak bere kausazko marka eraman behar duela ezinbestean (gaztelaniaz nahikoa izaten da lehenengoari jartzea). Adibidez: He llegado tarde, porque me he despertado tarde, no arrancaba el coche y he perdido el autobús” > Berandu heldu naiz, berandu esnatu naizELAKO (1. kausa), autoa ezin nuELAKO (2. kausa) martxan jarri eta autobusa galdu dudaLAKO (3. kausa).

Argi geratu da, beraz, euskaraz kausa bat baino gehiago kateatuta doazenean, kausazko perpaus bakoitzak eraman behar duela bere kausazko partikula edo marka baina… orain honako zalantza hau sor dakizueke zuei… Marka bera eraman behar dute? Ala marka desberdina eraman dezakete?  Hona azalpenerako adibideak:

a)                  Berandu iritsi naiz, autoa ez zebilELAKO eta autobusa berandu iritsi dELAKO ( bi kausa autonomo eta, beraz, marka bera).

b)                  Buruko minak lehertzen nago, izugarrizko ajea dudaLAKO, bart gauean gaupasa egin BAITut (bi kausak ez dira autonomoak; bata bestearen barruan dago, bata bestearen kausa da; horregatik, aldea nabarmentzeko, marka desberdinak).

1. adibidean, berandu iristeak bi kausa edo arrazoi autonomo dauzka, ETA lokailuarekin lotuta (=uztartuta). Beraz, marka bera eraman behar dute; biek –(e)LAKO, biek BAIT-, -(e)NEZ (GERO)… (zuzendu berri dugun ariketan ikusi ahal izan dugun bezala).

Zergatik iritsi naiz berandu?

Lehenengo arrazoia edo kausa: autoa ez ibiltzea.

Zergatik iritsi naiz berandu?

Bigarren arrazoia edo kausa: autobusa berandu iritsi izana.

 

2. adibidean, ordea, egoera bestelakoa da. Bi kausak ez dira autonomoak, bata bestearen menpekoa baizik; bata bestearen kausa dira, ez dira maila berean dauden kausak. Horregatik, bien arteko aldea nabarmentzeko, marka desberdina eraman behar dute:

Zergatik zaude buruko minak lehertzen?

Kausa edo arrazoia honako hau da: Izugarrizko ajea (=bestondoa = biharamuna) edukitzea.

Zergatik daukazu izugarrizko ajea?

Honen kausa edo arrazoia honako hau da: bart gauean gaupasa egin izana.

Beste modu batera esanda, bart gauean gaupasa egin izana ez da zuzenean buruko mina izatearen kausa, ajea edukitzearen kausa baizik.

Ulertu baldin badute, gai izan behar dute adibideotan maila bereko kausak diren ala ez bereizteko:

Ez du ikasturtea gainditu, ikasturte osoan klasera oso gutxitan etorri delako, ia idazlanik egin ez duelako, eskolako liburua erosi ere egin ez duelako eta etxerako lanak oso noizean behin egiten zituelako.

(Lau kausak maila berean daude, lauak dira ikasturtea gainditu ez izanaren arrazoi edo kausa autonomoak. Horregatik daramate marka bera eta horregatik doaz ETA batek lotuta).

Ez du ikasturtea gainditu, ikasturte osoan klasera oso gutxitan etorri delako, ama ospitalean izan baitu luzaroan gaitz sendaezin batek jota.

(Hemengo bi kausak ez dira autonomoak; ikasturtea gainditu ez izanaren kausa klasera gutxitan etorri izana da eta, klasera gutxitan etorri izanaren kausa, berriz,  ama ospitaleratuta eduki izana. Horregatik daramate marka desberdina, kausazko bat bestearen barruan dagoelako, bestearen menpekoa delako).

- AHOZKO JARDUERA:  Ba-…Ba-…Ba… Ikasleak oilategian. Alegiazko baldintza edo hipotetikoa lantzeko orain arte egindako ariketa gehienak (egoera hipotetikoena salbu) idatzizkoak izan dira, etxean egin eta zuzentzekoak. Gaur ahozko joko bat egin dugu. Ikasleei 12 alegiazko galdera dituen orria banatu diet eta, hirunaka bilduta, gurpilean, elkarri galdera horiek egiten jardun dute. Jakina, galdera horiei osorik erantzunarazi diet, baldintza eta ondorio hipotetikoaren erabileran treba daitezen (beste modu batera ere egin liteke, ikasle gutxiago izanez gero:  bakoitzari galdera bana eman, kasleak  zutitu eta ikasgelako gainerako ikaskideei galdera hori egin. Hau egin ondoren, bi ikasleek elkarri  galdera trukatu eta esku artean duten galderarekin beste ikasle batengana jo). Jarduera honen bidez, ikasleen arteko interakzioa lantzeaz gain, adizkien pertsona aldaketa ere lantzen da. Luzaroan jardun dugu eta merezi izan duelakoan nago.

Ahozko jarduera horretan agertu diren honako egitura hauen berri eman diet:

• Nik bera oiloak ferratzera = antzarak ferratzera = pikutara bidaliko NUKE (nor-nork, nik bera, osorik)

•  Oker EGON  (arrazoirik ez izatea, “estar equivocado”) /  Zuzen EGON  (arrazoi izatea, “estar en lo cierto”). Irakasleak alfer hutsa naizela esango BALIT, oker dagoela erantzuno NIOKE / zuzen dagoela erantzungo NIOKE.
• Uko egingo NIOKE txertoa jarTZEARI.

- Alegiazko baldintza edo hipotetikoari amaiera emateko, behin eta berriz azpimarratu diet baldintza hipotetikoak derrigorrez ondorio hipotetikoa eraman behar duela eta ez lehenaldiko adizkia:

Errepide hobeak edukiko bagenitu, istripu gutxiago gertatuko LIRATEKE (ziren). Europako beste herrialde batzuetan Gobernuek soldata bat ordaintzen diete ikasten aritzen diren ikasleei; hemen ere hori gauza:tuz gero (=gauzatuko balitz), gazte gehiagok ikasiko LUKETE (zuten) eta lehenago independizatuko LIRATEKE (ziren). Akats hau ohikoa izaten da; saihets dezatela.

- Jarraian, euskaraz ditugun hiru baldintzak laburbildu dizkiet, bai erabilerari dagokionez, bai osaerari dagokionez. Honako azalpen honen kopia bana eman nien bere garaian:

o   ERREALA: gertatzeko aukera handia dagoenean, posibilitate handia dagoenean, erabiltzen da: Elena etortzen BADA, Tomasen ondoan eseriko DA (si viene,…se sentará). Formalki, nahikoa da BA- partikula Indikatiboko aditzari – orainaldi nahiz lehenaldikoari – eranstea; beraz, ez da osatzen zaila. Hori bai, ohar bitez oraindik gertatu gabeko ekintzak adierazteko, geroaldirako, alegia, ez dela –KO erabiltzen, -TZEN baizik: Bihar ere euria egiTEN BADU, aterkia ekarri beharko dugu.

o   ALEGIAZKOA edo HIPOTETIKOA: errealean baino aukera edo posibilitate gutxiago dago gertatzeko. Hipotesiak egiteko erabiltzen da eta, halaber, amets eta desioak adierazteko: Kinielan hamabost asmatuKO BANITU, dirutza ederra irabaziKO NUKE.  Hortik datorkio izena. Elena etorriKO BALITZ, Tomasen ondoan eseriKO LITZATEKE (si viniera o viniese,…se sentaría). Errealean baino aukera gutxiago dago Elena klasera etortzeko, baina etor liteke oraindik. Formalki, bai baldintzaten atalean, bai ondorioarenean, aditz nagusiak KO/-GO darama (“koko”) eta laguntzailea osatzeko Indikatiboko iraganeko adizkietatik abiatu behar da. Hauei amaierako –(e)n kendu eta BA- ipini.

o   IRREALA edo LEHENALDIKOA: Horrela deritzo, bere garaian gertatu beharrekoa gertatu ez denez, orain jada gertatzeko inolako aukera edo posibilitaterik ez dagoelako. Horregatik da “irreala”. Hau barra-barra erabiltzen dugu zerbaitetaz damutzen garenean edo besteen jokabidea kritikatzen dugunean: Gehiago ikasi (izan) BAZENU, azterketa gaindituKO ZENUEN = ZENUKEEN, baina alferkerian ibili zarenez, irailean errepikatu beharko duzu. Hona beste adibide bat: Elena etorri (izan) BALITZ, Tomasen ondoan eseriKO ZEN = ZATEKEEN (si hubiera o hubiese venido, …se habría sentado) (baina ez da etorri eta jada ez da etorriko). Formalki, baldintzaren atalak –KO galduko du aditz nagusian (zentzu osoa du honek, gertatzeko aukerarik ez baldin badago nola eramango du, ba, geroaldiko –KO?) baina laguntzailea hipotetikoko adizki bera izango da; ondorioaren atalean, berriz, alderantziz: -KO darama aditz nagusiak, baina laguntzailea lehenaldikoa edo iraganekoa da (bi aukera daude: Indikatiboko iraganeko adizkiak erabili edo, bestela, ondorio iraganekoak).

- Jarraian, baldintza irrealaren edo lehenaldikoaren azalpen teorikoa egin diet (etxean astiroago irakur ditzatela txosteneko orriak):

o   Lehenik, iraganeko baldintza edo irrealaren esanahiaz eta adieraz ohartarazi ditut (bere garaian gertatu ez zenez, orain ez dago gertatzeko inolako aukerarik edo posibilitaterik. Horregatik deritzo “irreala”).

o  Ondoren, zertarako erabiltzen den azaldu diet (askotan, besteen hutsegiteak kritikatzeko edota nork bere damua adierazteko).

o   Jarraian, osaerari erreparatu diogu (arreta berezia merezi dute IZAN laguntzaileaz osatutako aditz konposatuek, hau da, behar izan, nahi izan, ahal izan, ezin izan, merezi izan, balio izan, bizi izan, axola izan… eta kideko aditz esapideek, derrigorrezkoa baitute “izan” hartzea baldintza irrealean). Aditz arruntek, berriz, aukerakoa dute “izan” (etorri_ banintz = etorri izan banintz) baldintza irrealean.

·         Hipotetikoa. Aditz normala: EtorriKO balitz, hemen eseriKO litzateke

·         Hipotetikoa (nahi izan, behar izan, ahal izan, ezin izan, balio izan, falta izan, …): Hiru aukera:

A)                Etorri NAHIKO BALU, beharKO BAZENU…

B)                Etorri NAHI IZANGO BALU, behar IZANGO BAZENU…

C)                Etorri NAHI­_ BALU…, BEHAR_ BAZENU…

·      Irreala. Aditz normala: Etorri_ (izan) balitz, hemen eseriKO zen. Aukerakoa dute “izan”.

·      Irreala (nahi izan, behar izan, ahal izan, ezin izan, balio izan, falta izan…): Derrigorrez hartu behar dute “izan”: Nahi IZAN BALU, behar IZAN BAZENU…

o   Azkenik, iraganeko ondorio adizkiak nola sortzen diren azaldu diet, hipotetikoarekiko aldeaz ohar daitezen. Esan bezala, baldintza ataleko aditz laguntzailea (balitz, banu, bagenio, balitzaigu, bazintugu, banindute, balitzaizkizue, bagina, bazenit…) hipotetikoko bera da; ondorioko aditz laguntzailea, berriz, ondorio hipotetikoari –(e)N gehituta lor dezakegu (eta hirugarren pertsonetan L- pertsona marka berriro iraganeko Z- bihurtuta). Dena den, aukeran dago iraganeko ondorio adizkiak erabili ala Indikatiboko iraganekoak erabili: egingo nuen = egingo nukeen; iritsiko nintzen = iritsiko nintzatekeen; eroriko zitzaidan = eroriko zitzaidakeen; emango nion = emango niokeen; gonbidatuko gintuzun = gonbidatuko gintuzkezun; hartuko ninduen = hartuko nindukeen; eskertuko zion = eskertuko ziokeen; haserretuko zen = haserretuko zatekeen. Hori bai, bataren zein bestearen aldeko hautua egin, ondorioko aditz nagusiak –KO eraman beharko du ezinbestean.

- AHOZKO ADIERAZPENA II (20´): Emakumeak…gizonen pare…ala menpe?  Bikoteka, emakumeen nazioarteko egunaren harira,  mintza-fitxa bereko 4. puntua izan dugu mintzagai.

- ETXERAKO LANAK:

-  Kausazko perpausak lantzeko 3. eta 4. ariketak, -(e)NEZ (GERO) lantzeko berariazkoak.

-     Aniztasuna eta bazterkeriari buruzko hurrengo hiru bitartekotza-fitxak presta ditzatela.

-          Baldintza irreala teoria irakur dezatela astiro.

-          Igogailuan izeneko ulermen jarduera.

-          Iraganeko baldintza edo irreala lantzeko 1. eta 2. ariketak (norberak zuzen ditzala).

-         AUKERAKO JARDUERA-SORTA: “Hilekoagatik baja eman behar LITZATEKE?” izeneko jarduera multzoa:

§  Lehenik, IKUS-ENTZUNAREN ULERMENA: Hilekoagatik baja emateko Italian egindako proposamena. Itemak irakurri ostean, hirutan ikusi behar dute bideo-pasartea eta, jarraian, zuzendu, erantzun orriak erabiliz.

§  Zer diote italiar emakumeek? Bideo-pasartearen zati hori berriro ikusi eta ariketa honetako bi galderei erantzun.

§  Testua osatzen. Ikusitako bideo-pasartearen transkripzioa da eta testutik ateratako zatiekin osatu behar dute berau.