B2.2 mailako 49. eskola, 2025eko apirilaren 10ekoa (Aste Santu aurretikoa)

 

49. eskola: 2025eko apirilaren 10ekoa 

-    Hasteko, Orainaldiko Ahalerako eta Alegiazko Ahalera edo Hipotetikoko lau sistemetako adizkiak nola sortzen diren gogorarazi diet, hots, Indikatiboko adizkietatik abiatuta zein urrats eman behar dituzten Ahalerako adizkiak eratzeko. Zenbait adibide ipini dizkiet arbelean:

1.Nor-nori:

Orainaldian DAKI-nori-KE: erori ahal zaizu = eror­_ dakizuke

Hipotetikoa: LEKI-nori-KE: eror_  lekidake, lekizkiguke…

 

2.Nor-nork:

Orainaldian U > ZAKE:

nik zu zigortu ahal zaitut = …zigor_ zaitZAKEt, ekar_ naZAKEzu, ikus_ gaitZAKEzue…

 

Hipotetikoan:

                                                                                     i.      Indikatibo lehenalditik abiatuta, U > ZAKE eta –N kendu: nindUzun > nintZAKEzu; gintUzten >

 

      gintZAKEte; zintUztegun > zintZAKEtegu…

                                                                                  ii.      edo orainaldiko  ahaleratik abiatuta, A-ren ordez, -INT: nazakezu > nintzakezu; gaitzakete > gintzakete;

 

     zaitzaketegu > zintzaketegu. Hirugarren pertsonek, L-

3.Nor-nori-nork:

Orainaldian: DIEZA+ nori + KE + nork:

erosi ahal didazu = eros_ diEZAdaKEzu; utzi ahal dizkiet = utz_ diEZAzkieKEt

 

Hipotetikoan, NORK aurrera, abiapuntua Indikatiboko lehenaldia delako: Nork + IEZA + nori  + KE + (TE). Beraz, orainaldian ez bezala, hipotetikoan desberdin hasiko zaizkigu adizkiak, subjektuaren edo nork kasuaren arabera: eros_ zenIEZAdaKE; utz_ nIEZAzkieKE…

 

-       Ondoren, Alegiazko Ahalera edo Hipotetikoa. Gramatika eta ariketak II liburuko 19. orrialdeko ariketetan zalantzarik izan duten galdetu eta, hala balitz, argitu. Ariketa horietan, hiru ohar egin dizkiet:

a.      3. ariketan: “Aizu, Idoia, ez dakit ariketa nola egin. (Zer egin behar den) azal_ ZENIEZADAKE (zer egin behar den)?”

Galdetzailearen (zer, noiz, nola, norekin, nondik…) ondoren, adizki jokatua erabiltzen badugu, zehar-galdera denez, -(e)N gehitu behar zaio: Azal zeniezadake ZER egin behar dEN? = … ZER egin behar dudaN?; azal zeniezadake NOLA egin behar dEN?= …NOLA egin behar dudaN?

Norbaitek ba al daki horrelako egoeren aurrean NOLA jokatu behar dEN?

Bada galdetzaileekin erabiltzeko beste aukera bat: partizipioa. Hori bai, galdetzailea + partizipioa erabiltzeko, inpertsonala ez denean, subjektu bera izan behar du bi esaldietan; bestela, ezin da egitura hori erabili.

Ez dakit (nik) ZER egingo dudaN (nik) = Ez dakit ZER egin (part.).

Ez dakit (nik) ZER egingo duzuN (zuk) = EZ dakit ZER egin.

Nik badakit horrelako egoeren aurrean (nik) NOLA jokatu behar dudaN = nik badakit horrelako egoeren aurrean NOLA jokatu (part.)

Nik badakit horrelako egoeren aurran zuek NOLA jokatu behar duzuEN = Nik badakit horrelako egoeren aurrean zuek NOLA jokatu.

Galdetzaileekin sekula erabili behar ez duguna nominalizazioa da: Zuk argi al daukazu  ZEIN karrera egin? (zein karrera egitea).

Ez dakit berarekin  NOLA hitz egin (part.) (nola hitz egitea) nire hitzekin ez mintzeko. Ez dakit gai honetaz NOREKIN hitz egin (part.) (norekin hitz egitea) = Ez dakit gai honetaz NOREKIN hitz egingo dudaN.

Ez dakit horrelako opari bitxiak NON erosi (part.) (non erostea) = Ez dakit horrelako opari bitxiak NON eros daitezkeEN.

Zineman ez dakit ZER ikusi (part.) (zer ikustea) = Zineman ez dakit ZER ikusiko dudaN.

Guk badakigu horrelako egoeren aurran NOLA jokatu (part.) (nola jokatzea) = Guk badakigu horrelako egoeren aurrean NOLA jokatu behar dEN / duguN.

b.      2. ariketan: “Trena barik (=trena hartu beharrean) autobusa hartuko bazenu, zer ordutan hel_ ZINTEZKE?”

Esaldi honek horretarako aitzakia eman didanez, BEHARREAN azaldu diet.  Nahiz eta esanahi bakarra duen, hiru erabilera desberdin ditu:

         Bi osagai aurkajarriz (adiz bera dutelarik).

  Bi aditz desberdin aurkajarriz eta bigarren aditza EGINekin  indartuz, predikatuan beste osagairik ez dagoenez, aditza delako galdegai edo protagonista eta beraz, derrigorrez markatu behar delako.

  Bi aditz aurkajarriz baina bigarrena indartu gabe, bigarren aditz horrek badaramalako beste osagairen bat eta beraz, aditza ezin delako izan protagonista edo galdegaia, beste osagai hori baizik. Ondorioz, aditz partizipio horrek ez darama EGIN indartzailerik.

c. Ikusi genuen Orainaldiko Ahalera erabil daitekeela Baldintza Errealarekin konbinatuta (Ingelesez astiro hitz egiten badiote, dena uler_ dezake).

Bada, gauza bera gertatzen da Alegiazko Ahalera edo Hipotetikoarekin: Alegiazko Baldintza edo Hipotikoaren (2. baldintza) ondorio gisa erabil daiteke Alegiazko Ahalera edo Hipotetikoa  (ekialdeko euskalkietan joera hori dute), Ondorioko adizki hipotetikoen ordez (guk, hegoaldean, gehiago erabiltzen dugu ondorioko aditz hipotetikoa).

Bihar jai izango bazenu, elkarrekin egun pasa egingo genuke (ondorio hipotetikoa) (“haríamos”)

= Bihar jai izango bazenu, elkarrekin egun pasa egin genezake (ahalera hipotetikoa) (“podríamos hacer”).

 

Autoz joango banintz, garaiz iritsiko nintzateke bilera horretara (ondorio hipotetikoa) (“llegaría”)

= Autoz joango banintz, garaiz irits­­_ ninteke bilera horretara (ahalera hipotetikoa) (“podría llegar”)

 

Hona hemen adibide gehiago:

 

Ikasleak gehixeago saiatuko balira, emaitza hobeak lortuko lituzkete (ondorio hipotetikoa) (“conseguirían”).

= Ikasleak gehixeago saiatuko balira, emaitza hobeak lor_ litzakete  (ahalera hipotetikoa) (“podrían conseguir”).

 

Datorren astebururako eguraldi ona iragarriko balute, Urbasan mendi-ibilia egitera joango ginateke (ondorio hipotetikoa) (“iríamos”).

= Datorren astebururako eguraldi ona iragarriko balute, Urbasan mendi-ibilia egitera joan_ gintezke (ahalera hipotetikoa) (“podríamos ir”).

 

Erosleentzat aparkatzeko lekua nonbait BALEGO (=egongo BALITZ), auzoko erdigunean ez LITZATEKE arazorik izango eta auzokoek eta eskolako irakasle-ikasleok kotxeak hobeto aparkaTUKO GENITUZKE (ondorio hipotetikoa) (“aparcaríamos”)

=…auzokoek eta eskolako irakasle-ikasleok kotxeak hobeto aparka_ GENITZAKE (ahalera hipotetikoa)(“podríamos aparcar”).

ERNE!!! Ohar zaitezte, ordea, baldintzaren ondorioan (egingo, iritsiko, etorriko, ikusiko…) ez bezala, ahalera erabiltzen dugunean aditzoina (egin_, irits_, etor_, ikus_…) baliatuko dugula, -I edo  –TU aditz-aspektu markarik gabe, alegia.

-  Ondoriozkoak edo kontsekutiboak lantzeko Gramatika eta ariketak II liburuko 206-207.  orrialdeetako ariketetan zalantzarik baduten galdetu eta, izanez gero, argitu.

-  Ariketa horietako batean agertu zaizkigun bi esaldi aitzakiatzat hartuta, HAINBESTE eta HAINBESTEKO arteko aldea gogorarazi diet.

Idoiak HAINBESTEKO gogoa zuen igeri egiteko, EZEN 20 km egin zituen urtegian sartzeko.

HAINBESTEKO ahalegina egin zuen armairua bere etxera eramateko, NON zorigaiztoko lunbagoa hartu zuen.

Azken batean, HAINBESTE eta HAINBESTEKO artean dagoen aldea, ASKO eta HANDIA artekoa edota ADINA eta ADINAKO artekoa da: ondoko izena zenbakarria den ala ez kontuan izanda aukeratuko dugu bat ala bestea:

Arazo_ ASKO dauzka gizarajoak.

Gizarajoak HAINBESTE arazo_ dauzka, psikologoarenera joatea erabaki du.

Gizarajo horrek guk ADINA arazo_ dauzka.

Hauetan galdera “ZENBAT?” da eta kopurua edo kantitatea adierazten dute. Beraz, zenbatu daitezkeen izenekin erabiliko ditugu.

Beldur HANDIA sentitu nuen film hori ikusten.

HAINBESTEKO beldurrA pasa nuen film hori ikusten, ez naiz berriz beldurrezko filmak ikustera joango.

Nik zuk ADINAKO beldurrA pasa nuen film hori ikusten.

Hauetan galdera “NOLAKO beldurra?” = “ZENBATEKO beldurra?” = “ZENBATERAINOKO beldurra?” izango litzateke eta beldurraren intentsitatea adierazten dute, ez kantitatea. Beraz, zenbatu ezin diren hitzekin – askotan, abstraktuak – erabiliko ditugu.

Hona hemen beste zenbait adibide:

Gai honi dagokionez, publizitateak eragin asko HANDIA izan du.

Dena den, errua ez da publizitatearena soilik; publizitateak ez ezik, guk ere hainbat HAINBATEKO garrantziA ematen diogu alderdi fisikoari.

Batzuek proteina handiko ASKOko elikagaiak edo pilulak hartzen dituzte giharrak handitzeko.

Saia zaitez belar-ura hartzen. HAINBESTE pastilla hartzea ezin liteke gorputzerako onuragarria izan.

Joan den egunean ikasle batek adierazi zidan bada lotsa ASKO pasa zuela. Oker!! Izan ere, “lotsa” izen abstraktua eta, beraz, zenbaezina, kontaezina da. Adierazi behar dena, hortaz, ez da kantitatea, intentsitatea baizik:  lotsa HANDIA (=izugarrizko lotsa = sekulako lotsa = ikaragarrizko lotsa = lotsa izugarria = lotsa ikaragarria)

Era berean, egun hartan, X lotsagarri geratu zen denen aurrean, ez omen zuen sekula HAINBESTE lotsa pasa. OKER! Zuzen:  ez omen zuen sekula “hainbesteKO lotsa” pasa:

Laburbilduz:  ASKO eta HAINBESTE "Zenbat?” galderaren erantzunak dira eta, beraz, kantitatea adierazten dute. Ondorioz, ASKO eta HAINBESTE zenbatu daitezkeen hitzekin bakarrik erabiliko ditugu eta “lotsa” ez da zenbakarria, ezin baita zenbatu. Horrelako hitz zenbaezinekin,  HANDIA eta HAINBESTEKO erabiliko ditugu, intentsitatea adierazte aldera.

Hotz, bero, beldur, lotsa, min,  indar, pazientzia, gogo, desio, inbidia, abiadura, atzerapen, eskarmentu (=esperientzia), presa, garrantzi, pisu, zorte, ilusio… handia (asko).

Beraz, zenbateko + hotza, beroa, beldurra, lotsa, mina, indarra, pazientzia, gogoa, desioa, inbidia, abiadura, atzerapena, eskarmentua, presa, garrantzia, pisua, zortea, ilusioa… (zenbat hotz, indar, gogo, abiadura, presa, pisu, garrantzi, ilusio, zorte…). Izan ere, ez dute adierazten kantitatea, intentsitatea baizik (horietako batzuk neur daitezke ; ez, ordea, zenbatu edo kontatu).

ZENBATEKO + hotza, ZENBATEKO + gogoa (beti singularrean !!) daukazu ? Hotz handiA daukat, gogo  handiA daukat…

ZENBAT lagun_ (mugagabean) dauzkazu ? Lagun_ asko dauzkat (hauek zenbatu daitezke).

-    Genero berdintasunaren gaiarekin jarraituz, arlo honetan aitzindari, aurrendari edo bide-urratzaile izan zen Clara Campoamor ekarri dugu gurera. Bera izan zen, hain zuzen, Espainian emakumeen boto-eskubidea lortu zuena, hots, sufragio unibertsala ezar zedin (=ezartzea) lortu zuena.

o  Jarduera honen lehenengo ariketan, ikasleek zenbait herrialde ordenatu behar izan dituzte, euren ustez emakumeek boto-eskubidea lortu zuten urtearen arabera. Horretan aritu dira eta, ondoren, arbelean erantzunak jarrita, zuzendu egin dugu. 

o  Zerk eman digu atentzioa edo zer egin zaigu deigarria?: bada, (gaur) egun aurrerakoitzat dauzkagun zenbait herrialdetan –  Frantzia eta Suitza, esaterako – emakumeek boto edo bozka eskubidea oso berandu lortu izana (1941ean eta 1944an, hurrenez hurren), eta, herrialde atzeratutzat ditugun beste zenbaitetan, berriz, – Hungarian, Errumanian… – askoz lehenago lortu izana.

o  ENTZUNAREN ULERMENA: Clara Campoamor, urteurrena (x0,9x1). Itemak azaldu ostean, birritan entzun dugu audioa eta, ondoren, zuzendu egin ditugu itemak, erantzun zuzenak behar bezala arrazoituz. Azkenik, arbelean ipinita, entzungaiko ideia esanguratsuenak (=adierazgarrienak) irakurri ditugu denon artean.

a.      Sufragio unibertsalaren bultzatzailea = sustatzailea izan zen.

b.      Harrigarria da zer garbi zeukan berdintasuna; izugarria da garai hartarako. Asko irakurtzen zuen… Oso ikasia zen = kultua zen.

c.       Abokatu lanetan hasi zen; gero, politikan murgildu = sartu zen.

d.      Posizio horretatik EKIN zion emakumeen boto eskubidea lortzeko borrokARI.

e.       Izugarrizko eztabaida sortu zen, ea une egokia zen ala itxoin behar zen, emakumeek ez zutelako heziketa nahikorik, ez zutelako informazio nahikorik…

f.        Espainian sufragio unibertsala ezartzea lortu zuen.

g.      Erbestera joan behar izan zuen= erbesteratu egin behar izan zuen.

h.      Clara minbiziak jota (nola?) hil zen.

i.        Erraustu (erre + hauts)

j.        Donostiako Polloe hilerrian lurperatu = ehortzi zuten, Monso Riu familiaren panteoian, euren amabitxia = amandrea zelako.

o  Bertan agertu zaigu egitura hau (kopia bana eman diet):-AK JOTA + egon, ibili, hil…(“Clara Campoamor minbiziAK JOTA hil zen”). Egitura hau asko erabiltzen da gaixotasunekin eta kontrola ezin ditzakegun egoerekin (antsietateta, beldurra, urduritasuna, nekea, etsipena, nerbioak…). “Nola?” galderari erantzuten dio.

-       AHOZKO BAKARRIZKETA: Historiako emakume aipagarri horiek…

Emakumeen eta gizonen arteko berdintasunaren gaia jorratzera goazela eta, goraipatzea merezi duten emakumeak izango ditugu hizpide, askotan gizarteak euren lana aitortu ez dien arren edo gizon askok gutxietsiak izan diren arren.

Aukera ezazue Historiako emakume bat, bere garairako aitzindaria = aurrendaria = bide-urratzailea zena  edota Historian zeresan handia eman duena. Bildu berari buruzko informazioa. Ondoren, prestatu lauzpabost minutuko bakarrizketarako gidoitxoa, zure ikaskideari ahoz azaltzeko. Emakume hori edozein arlotan gailendutako norbait izan daiteke (politikan, literaturan, medikuntzan, ikerketan, ekonomian, artean,…).